Encyklopedia
Artyści oraz ich sztuka
Świątynie w Khadżuraho – mityczny krajobraz
Słusznie mówi się, że świątynia jest ziemskim odwzorowaniem raju danego boga w mniejszej skali.
Wspaniałe świątynie w Khadżuraho przyciągają tłumy ludzi przez cały rok. Khadżuraho to dziś wioska w środkowych Indiach, mająca czasy świetności dawno za sobą, lecz po dziś dzień urzeka krajobrazem, w którym mit i historia wzajemnie się przenikają.
Świątynia Kandarija Mahadewa jest jedną z najpiękniejszych w Indiach. Wzniesiono ją w XI wieku za panowania dynastii Ćandella.
Według przekazów żonie Śiwy, Parwati, nie podobała się jałowa pokryta lodem okolica, w której mieszkali. Nie lubiła góry Kajlas, ponieważ widziała z niej tylko niebo i chmury. W Kaśi (Waranasi), gdzie rezydował jej mąż, nie było lepiej. Parwati lubiła jednak przebywać na wzgórzu Kalangar, pośród gór i rzek, w pobliżu Khadżuraho.
Khadżuraho otaczają wzgórza Windhja, zwane też Windhjaćal. Termin aćala oznacza, że pasma górskie w Indiach stoją teraz w miejscu, kiedyś natomiast wszystkie góry mogły latać. Dlatego też mędrcy i bogowie żyli w strachu, że pewnego dnia góry spadną im na głowę i przygniotą ich. Poprosili więc Indrę, by uwolnił ich od tego zagrożenia. Indra pochwycił swój niezniszczalny piorun (wadźra) i odciął górom skrzydła. Tym sposobem góry straciły zdolność przemieszczania się i zostały w miejscu, w którym upadły na ziemię.
W tekstach religijnych i literaturze Windhja jest często opisywany jako dumny i wyniosły monarcha. Słuchając opowieści o wielkości mitycznych gór Kajlasa, Nila i Meru, które dźwigają wszechświat, Windhja poczuł zazdrość i postanowił dać im nauczkę. Sprawił, że jego szczyty wyrosły wysoko, aż sięgnęły nieba. Zapanował zamęt, droga słońca i księżyca po niebie została zablokowana, wiatr nie mógł wiać swobodnie, deszcz padał odwrotnie. Bogowie udali się więc do Windhji z zamiarem przekonania go, by wrócił do normalnych rozmiarów, ale on pozostał głuchy na ich błagania.
Wtedy bogowie zwrócili się do mędrca Agastji, guru Windhji. Mędrzec zgodził się im pomóc i wraz z żoną poszedł odwiedzić potężną górę. Na widok nadchodzącego mistrza duchowego góra padła przed nim na ziemię, by oddać należny mu szacunek. Agastja pobłogosławił Windhję i sprytnie nakazał mu, by trzymał pochyloną głowę zanim on sam nie powróci z podróży na południe. Windhja skłonił głowę na znak posłuszeństwa i czekał w tej pozycji na powrót swojego guru. Oczywiście, Agastja nigdy nie wrócił!
Świątynie Śiwy w Khadżuraho
Te świątynie wzniósł nie tylko król i jego dworzanie, lecz artyści, architekci i tysiące rzeźbiarzy. Tworzący je architekci musieli mieć rozległą wiedzę i szanować siły natury.
Był wśród nich Wiśwakarma, architekt bogów. „Sthapati (architekt) powinien być godny, by nadzorować sthapana (budowę świątyni). Powinien być prawy, życzliwy, zdrowy, powinien znać podręczniki architektury, matematykę, purany i filozoficzne nauki w nich zawarte”.
Rzeźbiarz i malarz z mitów pism historycznych czerpali inspirację i metaforykę. Filozoficzne opisy natury bogów, ich symboli oraz inne ikonograficzne szczegóły pomagały w artystycznym wyrażaniu najdrobniejszych niuansów postaci bóstwa. W sztuce religijnej artysta próbuje nadać formę swojej idei Boga. To bardzo trudne i ambitne zadanie.
W religii sanatana dharmy istnieje przekonanie, że Boga nie można opisać słowami, a jedynie poprzez zaprzeczenie neti neti „nie jest tym, nie jest tamtym”. Aby jednak ideę czy postać boskiej istoty uczynić zrozumiałą dla laika czy początkującego wielbiciela, tworzono wizerunki mające instruować i nieść oświecenie.
Teoria braku przywiązania do spraw materialnych jest centralnym punktem filozofii sanatana dharmy. Dawni artyści nie rościli sobie żadnych praw do owoców swej pracy, nie szukali też uznania. Byli de facto anonimowi, ponieważ akt twórczy rozumiano jako akt oddawania czci (sadhana), a nie szansę na uwiecznienie swego imienia.
Artystów cechowała też pokora wobec natury. Rzeźbiarze czy malarze rozumieli, że zdobywanie potrzebnych do pracy materiałów wiąże się z zakłócaniem porządku natury. Ptaki i zwierzęta zamieszkujące drzewa musiały szukać innego schronienia. Pozyskiwanie kamienia wydzieranego Matce Ziemi był ingerencją w środowisko. Świadom tego kamieniarz, przygotowujący bloki skalne dla rzeźbiarza, robił to z wielkim szacunkiem. Poza tym zwracano szczególną uwagę na to, by kamienie nie miały skaz.
Pęknięty czy uszkodzony posąg (wizerunek) ma status niepomyślnego i niezmiernie rzadko oddaje mu się cześć. Nietknięty, bez uszkodzeń jest z kolei dobrym omenem. Praca twórcza rozpoczyna się od intonowania modlitw, przystrojenia kamienia i pobłogosławienia mającej nastąpić pracy. Artysta odnajduje środek kamiennej płyty i stawia tam wyraźny znak. „Ten środek, bindu, symbolizuje niepodzielną, niezamanifestowaną istotę, z której wszystko emanuje. Podkreśla też przekonanie, że mimo stworzenia tysięcy posągów i wizerunków wszystkie pochodzą z jednego i tego samego źródła. Bindu pośrodku lingi jest nasieniem stworzenia, linga wznosząca się ku górze z pierwotnego kręgu wyznaczonego przez bindu służy przedstawieniu i uwydatnieniu jej mocy. Kiedy linga zostaje wyposażona w jedną lub więcej twarzy, mówi się wtedy, że manifestuje się w rozpoznawalnej formie” (Krishna Deva, Khadżuraho).
Każda forma sztuki, w zależności od środka wyrazu, posługuje się różnymi symbolami przekazującymi znaczenie. Artysta musi więc znaleźć sposób na wyrażenie idei, bhawa, bóstwa. Posąg, któremu ma być oddawana cześć, lub posąg mający stanowić dekorację świątyni powinien też być odbiciem mądrości religijnych ksiąg.
Nie jest łatwo wyrazić filozoficzną ideę w twardym kamieniu. Bhakta musi mieć jakieś zrozumienie boskości, wyobrażenie o boskiej mocy. Rzeźby można umieścić w kontekście narracyjnym, tak by widziane razem na ścianie świątyni ilustrowały historię z puran opisującą moc i bohaterskie dokonania bogów. Czasem historia i filozofia zlewają się w sztuce rzeźbiarskiej w jedno. Rzeźba nie jest tylko i wyłącznie oddaniem historii w kamieniu, lecz w rękach artysty, mistrza, wznosi się na wyżyny nieosiągalne żadnymi innymi środkami.
Świątynia Kandarija-Mahadewa
W tej świątyni mieści się marmurowa linga Śiwy. Jest to największa i najwyższa budowla w Khadżuraho. Imponuje okazałością, wymiarami, idealnymi proporcjami, bogatymi zdobieniami i architektonicznym rozmachem. Strzeliste zwieńczenie świątyni pokryte misternymi ornamentami zapiera dech w piersiach.
Świątynię zdobią przepiękne rzeźby ukazujące postacie smukłych nimf, sura-sundari, stojących w pełnych gracji pozach. Wyszukana elegancja tej budowli wyraża najwyższą doskonałość artystycznego stylu Khadżuraho.